Cổng làng Viên Khê

Đông Anh là vùng đất có cư dân sinh sống từ rất lâu đời[2]. Thời bắc thuộc, khi Thanh Hoá bấy giờ còn là quận Cửu Chân, Đông Anh nằm không xa lỵ sở Cửu Chân là Đông Phố (Đồng Pho), nay là xã Đông Hoà, huyện Đông Sơn.[4].

Làng Viên Khê được hình thành từ rất sớm. Theo truyền thuyết về Cao Hoàng thì cư dân đầu tiên đến Viên Khê khoảng trước năm 600[2]. Theo Hán tự, Viên là (gò đất) tròn, Khê là khe nước cạnh gò đất (ở vị trí sông Nhà Lê ngày nay). Làng thờ thành hoàng làng là Cao Hoàng (tức Lê Ngọc), thủ lĩnh của cuộc khởi nghĩa Lê Ngọc và Long thần (thần rắn cụt đuôi).

Làng Tuyên Hoá cũng ra đời từ khá sớm. Năm 981, ông Lê Đức Tú, tự là Lâm Khoan (họ Lê Văn) cùng một số người họ khác đến lập nghiệp tại đây[2]. Làng Tuyên Hoá xưa có tên là Đông Giáp[2], có các xóm nhỏ là Yên Hoà (thôn Yên Hoà ngày nay), Hương Trung (thôn Tuyên Hoá 2 ngày nay), Ngõ Nông, Cự Nông (2 xóm này sau là thôn Tuyên Hoá 3) và xóm Nghĩa (tên cũ là xóm Phúc Long).

Cây đa, giếng nước làng Tuyên Hóa

Làng Thanh Oai do ông Lưu Ngạn Quang (đỗ Tiến sĩ) và ông Phan Doãn Chí (được phong Phẩm lục tướng quân) đến khai cơ lập nghiệp từ cuối thế kỉ 16 (thời Hậu Lê)[2]. Làng có tên cũ là Thanh Đàm, sau này ông Lưu Ngạn Quang là người có học trong làng đã đề nghị đổi tên làng theo tên làng Tả Thanh Oai (huyện Thanh Trì, Hà Nội), là một làng có truyền thống hiếu học, nhiều người đỗ tiến sĩ.

Năm 1572 (đời vua Lê Anh Tông), vùng đất Đông Anh lúc này thuộc xã Tuyên Hóa, tổng Tuyên Hóa, huyện Đông Sơn[5].

Đến đầu thế kỉ 19, vào đời vua Gia Long, vùng đất Đông Anh gồm các xã Lê Nguyễn, Thanh Oai, Viên Khê, thuộc tổng Lê Nguyễn[6]. Năm Minh Mệnh thứ 5 (1824), tổng Lê Nguyễn đổi thành tổng Thanh Hoa. Đến khoảng năm 1886-1887, nhà Nguyễn cho tách một phần tổng Thanh Hoa cùng với một phần tổng Thạch Khê để thành lập tổng Thanh Khê, phần còn lại của tổng Thanh Hoa (trong đó có các làng của xã Đông Anh ngày nay) đổi tên thành tổng Tuyên Hóa[7].

Theo ghi nhận trong các tài liệu Hán-Nôm[8][9], cho đến cuối thế kỉ 19 (những năm 1898-1899), chỉ có xã Tuyên Hóa thuộc tổng Tuyên Hóa. Như vậy, các xã Lê Nguyễn, Thanh Oai, Viên Khê trở lại thành các thôn Tuyên Hóa, Thanh Oai, Viên Khê của xã Tuyên Hóa.

Năm 1928, huyện Đông Sơn được đổi thành phủ, bao gồm 7 tổng, xã Tuyên Hóa thuộc tổng Tuyên Hoá, phủ Đông Sơn[2].

Cổng làng Tuyên Hóa

Sau Cách mạng Tháng Tám, chính quyền cách mạng chia 7 tổng cũ của Đông Sơn thành 22 xã, trong đó có xã Tuyên Hoá, bao gồm địa giới của xã Đông Anh (xóm Nhân, xóm Chính, xóm Lợi, xóm Nghĩa, xóm Thanh, xóm Quý và xóm Thọ), xã Đông Thịnh, thị trấn Rừng Thông (xóm Nghĩa, thôn Nhuệ Sâm, Cáo Thôn, Xuân Lưu, Phúc Hậu). Xã Tuyên Hóa tương ứng với phần lớn diện tích của tổng Tuyên Hóa trước năm 1945. Năm 1948, do chủ trương sáp nhập các xã, số đơn vị hành chính của cấp xã thuộc huyện Đông Sơn lại được thay đổi từ 22 xã xuống còn 13 xã, đồng thời lấy tên mới có tiền tố Đông theo tên huyện. Xã Tuyên Hoá đổi thành xã Đông Anh tuy nhiên vẫn giữ nguyên địa giới[2].

Lá cờ Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng xã Đông Anh ngày ngày 15 tháng 6 năm 1950 do có thành tích cao nhất trong việc giúp bộ đội địa phương (đóng góp 3.800.000 đồng)

Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhân dân xã Đông Anh đã lập được nhiều thành tích xuất sắc. Ngày 15/6/1950, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tặng khen cho đồng bào xã Đông Anh vì đã có thành tích giúp đỡ bộ đội địa phương nhiều nhất[2].

Năm 1953, huyện Đông Sơn chia 13 xã thành 22 xã, xã Đông Anh tách thành 3 xã là Đông Anh (mới), Đông Xuân, Đông Thịnh. Xã Đông Anh lúc này gồm 3 làng: Tuyên Hoá (gồm xóm Nhân, xóm Chính, xóm Lợi và xóm Nghĩa), Thanh Oai (xóm Thanh), Viên Khê (xóm Quý, xóm Thọ)[2].

Năm 1966, xóm Nghĩa (còn gọi là xóm Phúc Long) được chuyển về xã Đông Tiến[2], nay thuộc khu phố Hàm Hạ, thị trấn Rừng Thông, huyện Đông Sơn.

Năm 1977, theo Quyết định số 177/CP của Hội đồng Chính phủ, 16 xã hữu ngạn sông Chu của huyện Thiệu Hóa sáp nhập vào huyện Đông Sơn để thành lập huyện Đông Thiệu, xã Đông Anh thuộc huyện Đông Thiệu.

Năm 1982, theo Quyết định số 149/QĐ-HĐBT ngày 30/8/1982, huyện Đông Thiệu đổi lại là huyện Đông Sơn (vẫn gồm cả 16 xã của huyện Thiệu Hoá cũ), xã Đông Anh trở lại thuộc huyện Đông Sơn.

Ngày 16 tháng 10 năm 2019, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã thông qua Nghị quyết số 786/NQ-UBTVQH14 về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc tỉnh Thanh Hóa[1]. Theo đó, sáp nhập toàn bộ diện tích và dân số của xã Đông Anh vào xã Đông Khê.